slaap in de middeleeuwen
Duizenden jaren slapen mensen in twee ploegen: een keer ’s avonds en een keer s’ochtends. Maar waarom? En hoe is deze gewoonte verdwenen?
Het is rond 23.00 uur op 13 april 1699, in een klein dorpje in het noorden van Engeland. De negenjarige Jane Rowth opent haar ogen en tuurt naar buiten. Zij en haar moeder zijn net ontwaakt uit een korte slaap. Mevrouw Rowth staat op en loopt naar de open haard van hun bescheiden huis, waar ze een pijp begint te roken. Op dat moment verschijnen er twee mannen bij het raam. Ze roepen en dragen haar op zich klaar te maken om met hen mee te gaan. Zoals Jane later in een rechtszaal uitlegt, heeft haar moeder blijkbaar de bezoekers verwacht. Ze gaat met hen mee, want misschien heeft mevrouw Rowth een nachtelijke taak te vervullen. Hoe dan ook, Jane’s moeder komt haar belofte niet na – ze komt nooit meer naar huis. Die nacht wordt mevrouw Rowth op brute wijze vermoord en haar lichaam wordt de volgende dagen ontdekt. De misdaad is nooit opgelost.
Bijna 300 jaar later, in het begin van de jaren negentig, loopt de historicus Roger Ekirch door de gewelfde toegangsweg naar het Public Record Office in Londen – een imposant gotisch gebouw dat van 1838 tot 2003 de Britse National Archives huisvestte. Daar, tussen de eindeloze rijen oude perkamentpapier en manuscripten, vindt hij Jane’s getuigenis. En iets eraan vindt hij vreemd.
Oorspronkelijk heeft Ekirch onderzoek gedaan naar een boek over de geschiedenis van de nacht, en in die tijd heeft hij documenten doorgenomen die de periode tussen de vroege middeleeuwen en de industriële revolutie bestrijken. Hij ziet op tegen het schrijven van het hoofdstuk over slaap, omdat hij denkt dat het niet alleen een universele noodzaak is, maar ook een biologische constante. Hij is sceptisch of hij iets nieuws zal vinden.
Tot dusver heeft hij de gerechtelijke verklaringen bijzonder verhelderend gevonden. ‘Ze zijn een geweldige bron voor sociale historici’, zegt Ekirch, professor aan Virginia Tech, VS. ‘Ze geven commentaar op activiteiten die vaak niets met de misdaad zelf te maken hebben.’
Maar als hij Jane’s criminele getuigenis leest, komt hij woorden tegen die een detail van het leven in de 17e eeuw weergeven: eerste slaap. In haar getuigenis beschrijft Jane hoe net voordat de mannen bij hun huis aankomen, zij en haar moeder uit hun eerste slaap van de avond zijn opgestaan. Er is geen verdere verklaring – de onderbroken slaap wordt gewoon zakelijk vermeld, alsof het helemaal onopvallend is.
Een eerste slaap impliceert een tweede slaap – een nacht verdeeld in twee helften. Is dit gewoon een familiale gril, of iets meer?
omnipresence
Ekirch vindt veel meer verwijzingen naar dit mysterieuze fenomeen van dubbel slapen, of ‘bifasische slaap’ zoals hij het later noemt. De eerste slaap wordt genoemd in een van de beroemdste werken uit de middeleeuwse literatuur, Geoffrey Chaucer’s The Canterbury Tales (geschreven tussen 1387 en 1400), dat wordt gepresenteerd als een vertelwedstrijd tussen een groep pelgrims. Ze zijn ook opgenomen in Beware the Cat (1561) van de dichter William Baldwin – een satirisch boek dat door sommigen wordt beschouwd als de allereerste roman, waarin een man centraal staat die de taal leert begrijpen van een groep angstaanjagende bovennatuurlijke katten, een van wie, Mouse-Slayer, staat terecht voor promiscuïteit. Ekirch vindt verwijzingen naar het systeem van tweemaal slapen in elke denkbare vorm, met honderden in brieven, dagboeken, medische leerboeken, filosofische geschriften, krantenartikelen en toneelstukken.
Bifasische slaap is ook niet uniek voor Engeland – het wordt op grote schaal toegepast in de pre-industriële wereld. In Frankrijk is de eerste slaap de ‘premier somme’; in Italië is het ‘primo sonno’. Eckirch vindt zelfs bewijs van de gewoonte op locaties zo ver als Afrika, Zuid- en Zuidoost-Azië, Australië, Zuid-Amerika en het Midden-Oosten.
Een koloniaal verslag uit Rio de Janeiro, Brazilië in 1555 beschrijft hoe het Tupinambá-volk zou dineren na hun eerste slaap, terwijl een ander – uit het 19e-eeuwse Muscat, Oman – uitlegt dat de lokale bevolking vóór 22:00 uur met pensioen gaat voor hun eerste slaap.
En verre van een bijzonderheid van de Middeleeuwen te zijn, begint Ekirch te vermoeden dat de methode al millennia lang de dominante manier van slapen is geweest – een oude standaard die we van onze prehistorische voorouders hebben geërfd. Het eerste record dat Ekirch vindt stamt uit de 8e eeuw voor Christus, in het 12.109-regelige Griekse epos The Odyssey, terwijl de laatste aanwijzingen van zijn bestaan dateren uit het begin van de 20e eeuw, voordat het op de een of andere manier in de vergetelheid raken.
Hoe werkt het? Waarom doen mensen het? En hoe kan iets dat ooit zo volkomen normaal is, zo volledig vergeten zijn?
een vrij moment
In de 17e eeuw gaat een nacht slapen ongeveer zo: van 21.00 tot 23.00 uur beginnen degenen die het geluk hebben om ze te betalen op matrassen gevuld met stro of vodden te ploffen – of er zullen veren in hebben gezeten, als ze rijk zijn – klaar om een paar uur te slapen. Onderaan de maatschappelijke ladder zullen mensen het moeten doen met neergestreken heide of, erger nog, een kale aarden vloer – mogelijk zelfs zonder deken.
In die tijd slapen de meeste mensen samen en worden ze vaak genesteld met een gezellig assortiment bedwantsen, vlooien, luizen, familieleden, vrienden, bedienden en – als ze op reis zijn – totale vreemden.
Om ongemak tot een minimum te beperken, omvat slaap een aantal strikte sociale conventies, zoals het vermijden van fysiek contact of te veel friemelen, en zijn er slaaphoudingen aangewezen. Vrouwelijke kinderen liggen meestal aan één kant van het bed, met de oudste het dichtst bij de muur, gevolgd door de moeder en vader, dan mannelijke kinderen – opnieuw gerangschikt op leeftijd – en vervolgens niet-familieleden.
Een paar uur later zouden de mensen wakker worden uit deze eerste slaap. De nachtelijke waakzaamheid duurt meestal van ongeveer 23.00 uur tot ongeveer 01.00 uur, afhankelijk van hoe laat ze naar bed gaan. Het komt niet door lawaai of andere verstoringen in de nacht – en ook niet door een alarm – deze worden pas in 1787 uitgevonden door een Amerikaanse man die – enigszins ironisch – op tijd wakker moest worden om klokken te verkopen. In plaats daarvan gebeurt het ontwaken geheel natuurlijk, net als in de ochtend.
De periode van wakker zijn die daarop volgt, staat bekend als ‘het horloge’ – en het is een verrassend nuttig venster om dingen voor elkaar te krijgen. Onder de zwakke gloed van de maan, sterren en olielampen of ‘rush lights’ – een soort kaars voor gewone huishoudens, gemaakt van de gewaxte stengels van biezen – hebben mensen de neiging om gewone taken uit te voeren, zoals hout toevoegen aan het vuur, het nemen van remedies, of gaan plassen – vaak in het vuur zelf.
Voor boeren betekent wakker worden dat ze weer aan het serieuzere werk moeten beginnen – of dit nu gaat om het controleren van boerderijdieren of het uitvoeren van huishoudelijke taken, zoals het oplappen van een doek, het kammen van wol of het pellen van de biezen om verbrand te worden. Natuurlijk maken criminelen van de gelegenheid gebruik om rond te sluipen en problemen te veroorzaken, maar het horloge was ook een tijd voor religie. Voor christenen zijn er uitgebreide gebeden die moeten worden voltooid, met specifieke gebeden die voor dit exacte tijdsbestek zijn voorgeschreven.
Degenen met een filosofische instelling kunnen het horloge gebruiken als een rustig moment om over het leven na te denken en nieuwe ideeën te bedenken. Aan het einde van de 18e eeuw vond een Londense handelaar zelfs een speciaal apparaat uit om al je meest verschroeiende nachtelijke inzichten te onthouden – een ‘nachtelijke herinnering’, die bestond uit een ingesloten stuk perkamentpapier met een horizontale opening die als schrijfgids kon worden gebruikt.
Maar bovenal is het horloge nuttig voor sociale contacten – en voor seks. Zoals Ekirch uitlegt in zijn boek, At Day’s Close: A History of Nighttime, blijven mensen vaak gewoon in bed en kletsen. En tijdens die vreemde schemeringuren kunnen bedgenoten een niveau van informaliteit en een informeel gesprek delen dat overdag moeilijk te bereiken is.
Voor echtgenoten en echtgenotes die erin slagen om de logistiek van het delen van een bed met anderen te navigeren, is het ook een geschikte pauze voor fysieke intimiteit – na een lange dag handenarbeid, bereikt de eerste slaap de rand van hun uitputting en de periode daarna wordt beschouwd als een uitstekende tijd om grote aantallen kinderen te verwekken. Als mensen een paar uur wakker zijn, gaan ze meestal weer naar bed. Deze volgende stap wordt beschouwd als een ‘ochtendslaap’ en zou kunnen duren tot het ochtendgloren, of later. Net als vandaag, hangt het af van hoe laat ze naar bed gingen.
een oude aanpassing
Volgens Ekirch zijn er in het klassieke tijdperk verwijzingen naar het systeem van tweemaal slapen, wat suggereert dat het toen al gebruikelijk is. Het is terloops opgenomen in werken van illustere figuren als de Griekse biograaf Plutarchus -uit de eerste eeuw na Christus, de Griekse reiziger Pausanias – uit de tweede eeuw na Christus, de Romeinse historicus Livius en de Romeinse dichter Vergilius.
Later wordt de praktijk omarmd door christenen, die onmiddellijk het potentieel van het horloge zien als een kans voor het reciteren van psalmen en bekentenissen. In de zesde eeuw na Christus eist Sint-Benedictus dat monniken om middernacht opstaan voor deze activiteiten, en het idee verspreidt zich uiteindelijk door heel Europa – geleidelijk doorsijpelend naar de massa.
Maar mensen zijn niet de enige dieren die de voordelen ontdekken van het verdelen van de slaap – het is wijdverbreid in de natuurlijke wereld, met veel soorten die in twee of zelfs meerdere afzonderlijke stukken rusten. Dit helpt hen om actief te blijven op de gunstigste momenten van de dag, zoals wanneer ze de meeste kans hebben om voedsel te vinden, terwijl ze voorkomen dat ze zelf als tussendoortje eindigen.
Een voorbeeld is de ringstaartmaki. Deze iconische primaten uit Madagaskar, met hun griezelige rode ogen en rechtopstaande zwart-witte staarten, hebben opmerkelijk vergelijkbare slaappatronen als pre-industriële mensen – ze zijn ‘kathemeral’, wat betekent dat ze ’s nachts en overdag wakker zijn.
‘Er zijn grote verschillen tussen primaten, in termen van hoe ze hun activiteit over een periode van 24 uur verdelen’, zegt David Samson, directeur van het slaap- en menselijke evolutielaboratorium aan de Universiteit van Toronto, Mississauga, Canada. En als dubbel slapen natuurlijk is voor sommige maki’s, vraagt hij zich af: is het misschien ook de manier waarop we zijn geëvolueerd om te slapen?
Ekirch heeft al lang hetzelfde voorgevoel. Maar decennia lang is er niets concreets om dit te bewijzen – of om te verduidelijken waarom het zou kunnen zijn verdwenen.
Als, in 1995, Ekirch op een avond laat online aan het lezen is en hij een artikel in de New York Times vind over een slaapexperiment van een paar jaar eerder.
Het onderzoek wordt uitgevoerd door Thomas Wehr, een slaapwetenschapper van het National Institute of Mental Health, en er zijn 15 mannen bij betrokken. Na een eerste week van het observeren van hun normale slaappatroon, krijgen ze ’s nachts geen kunstmatige verlichting om hun uren “daglicht” – natuurlijk of elektrisch gegenereerd – te verkorten van de gebruikelijke 16 uur tot slechts 10 uur. De rest van de tijd zijn ze beperkt tot een slaapkamer zonder lichten of ramen, en volledig gehuld in zijn fluwelen zwartheid. Ze mogen geen muziek spelen of sporten – en worden in plaats daarvan naar rusten en slapen gestuurd.
Aan het begin van het experiment hebben de mannen allemaal normale nachtelijke gewoonten – ze slapen in één continue dienst die duurt van de late avond tot de ochtend. Dan gebeurt er iets ongelooflijks.
Na vier weken van de 10-urige dagen is hun slaappatroon veranderd: ze slapen niet meer in één stuk, maar in twee helften van ongeveer dezelfde lengte. Deze worden onderbroken door een periode van één tot drie uur waarin ze wakker zijn. Uit metingen van het slaaphormoon melatonine blijkt dat hun circadiane ritme zich ook heeft aangepast, waardoor hun slaap op biologisch niveau is veranderd.
Meer recentelijk heeft Samsons eigen onderzoek deze bevindingen ondersteund – met een opwindende wending. In 2015 rekruteert Samson, samen met medewerkers van een aantal andere universiteiten, lokale vrijwilligers uit de afgelegen gemeenschap van Manadena in het noordoosten van Madagaskar voor een onderzoek. De locatie is een groot dorp dat grenst aan een nationaal park – en er is geen infrastructuur voor elektriciteit, dus de nachten zijn bijna net zo donker als duizenden jaren geleden.
De deelnemers, die voornamelijk boeren zijn, worden gevraagd om gedurende 10 dagen een ‘actimeter’ te dragen – een geavanceerd activiteitsdetectieapparaat dat kan worden gebruikt om slaapcycli te volgen – om hun slaappatroon te volgen.
‘Wat we ontdekten was dat – bij degenen zonder kunstlicht – er een periode van activiteit is direct na middernacht tot ongeveer 01:00-01:30 in de ochtend,’ zegt Samson, ‘en dan zou het weer in slaap vallen en tot inactiviteit totdat ze om 06:00 uur wakker werden, meestal samenvallend met het opkomen van de zon.’
Het blijkt dat bifasische slaap nooit helemaal is verdwenen – het leeft vandaag de dag voort in delen van de wereld.
een nieuwe sociale druk
Gezamenlijk heeft dit onderzoek Ekirch ook de verklaring gegeven waar hij naar verlangde waarom een groot deel van de mensheid het twee-slaapsysteem verliet, vanaf het begin van de 19e eeuw. Net als bij andere recente verschuivingen in ons gedrag, zoals een verschuiving naar afhankelijkheid van de kloktijd, was het antwoord de industriële revolutie.
‘Kunstmatige verlichting komt vaker voor en wordt krachtiger – eerst is er gas-verlichting, die voor het eerst ooit in Londen wordt geïntroduceerd’, zegt Ekirch, ‘en dan, natuurlijk, elektrische verlichting tegen het einde van de eeuw. En naast het veranderen van de circadiane ritmes van mensen, zorgt kunstmatige verlichting voor dat mensen later op kunnen blijven.’
Hoewel mensen niet meer om 21.00 uur naar bed gaan, moeten ze ’s ochtends toch op hetzelfde tijdstip wakker worden – dus wordt hun rust ingekort. Ekirch gelooft dat dit hun slaap dieper maakt, omdat het gecomprimeerd is.
Naast het veranderen van de circadiane ritmes van de bevolking, verlengt de kunstmatige verlichting de eerste slaap en verkort de tweede.
anna
bron: BBC
