Tijdens de Verlichting vormen de koffiehuizen belangrijke broeinesten van publieke opinie.1 In Londen ontstaan er koffiehuizen die zijn opgedragen aan literatuur, waar schrijvers en dichters bij elkaar komen. Er is een koffiehuis waar je kan handelen in aandelen. Dat wordt later de London Stock Exchange. Er is een koffiehuis gelieerd aan de wetenschap en de Royal Institution, waar de wetenschappers uit die tijd samenkomen zoals Isaac Newton, die een groot koffieliefhebber is. Voltaire, een prominent figuur uit de Verlichting, drinkt 72 kopjes koffie per dag. Diderot schrijft de Encyclopédie ou dictionnaire raisonné des sciences, des arts et des métiers op cafeïne. Deze nieuwe sobere, meer geciviliseerde drank verandert de manier waarop mensen denken en de manier waarop ze werken. Er is een overschakeling van het werken op het land in de buitenlucht naar het werken met machines in de fabriek. Er is een overschakeling naar voornamelijk met je hoofd werken, zoals in de wetenschap, aandelenhandel, boekhouding, noem maar op. Als dit gebeurt dan is alcohol de verkeerde drug en is cafeïne de geschikte drug.2
Cafeïne maakt het mogelijk om je banden te breken met het ritme van de zon. Voordat er cafeïne is, beginnen mensen te werken als de zon opkomt en ze houden ermee op als het donker wordt. Met cafeïne en met licht of gaslicht kan je een nachtdienst maken, je kan een hele nacht doorwerken als je dat wil. En het is niet moeilijk voor te stellen dat cafeïne helpt in een fabriek waar in ploegendienst gewerkt wordt. Je wordt verwacht het tempo van de machine bij te houden. Tot en met de opkomst van de ‘office culture’ en het instellen van de koffiepauze op het werk rond 1950. Cafeïne maakt je super productief.
Er is interessant wetenschappelijk onderzoek, zegt Pollan dat cafeïne, je focus, het geheugen en je leervermogen verbetert. Het lijkt erop dat je beter kan onthouden en herinneren erdoor. Wat betreft focus verbetert het je vermogen om je te concentreren op een taak. Dit is onvoorstelbaar belangrijk voor het werk dat in de moderne maatschappij van je gevraagd wordt. Daarnaast geeft cafeïne je een energieboost.3
Als je koffie drinkt, houd je het adenosine systeem in je hersenen voor de gek. Als adenosine niveaus laag zijn, komt er acetylcholine vrij in de basale voorhersenen. Acetylcholine richt je aandacht op uitwendige prikkels. Het maakt dat je je wakker en alert voelt. Cafeïne blokkeert receptoren die normaal door adenosine worden geactiveerd, waardoor de hersenen meer acetylcholine gaan aanmaken omdat het lijkt dat daar een tekort aan is. En daardoor laat koffie je meer alert voelen.4
Huidig onderzoek toont aan dat cafeïne met mate veel meer toevoegt aan je gezondheid dan dat het wegneemt. Het beschermt tegen veel vormen van kanker, dementie, Parkinson en hart- en vaatziektes. In het Amerikaanse dieet zijn koffie en thee de enige grote bron van antioxidanten. En antioxidanten zijn erg belangrijk voor de gezondheid van je cellen en bij het voorkomen van kanker. Er wordt zo weinig groente gegeten en zo weinig fruit dat de meeste antioxidanten uit koffie en thee komen. Het enige nadeel is dat het je slaap verstoort, zegt Pollan.5
Het misverstand van de vieze middeleeuwen.6
Onderzoek naar de verschillende stoven — badhuizen — en hun functies maakt duidelijk dat het beeld van de middeleeuwse stadsbewoners als onwetende viezeriken die het badhuis niet gebruiken om schoon te worden, maar voor seksuele ontmoetingen moet worden bijgesteld. Dat is ook het geval wat betreft stedelijke reiniging. Die is er en de overheid probeert overlast van stank en vuil te bestrijden. Rottende lucht — miasma’s, kwade dampen — wordt eeuwenlang als de belangrijkste ziekteverwekker gezien. Er zijn verboden op het dumpen van vuilnis en het laten rond slingeren van afval op straat.
De straten en pleinen worden zoals in Maastricht voorzien van kinderkopjes om ze beter te kunnen vegen en er zijn beerputten die eens in de zoveel tijd geleegd worden en als mest gebruikt worden op het land. Er is een beperking van loslopende varkens en honden op straat en pestlijders moeten in quarantaine of de stad verlaten. Er is een vorm van voedselveiligheid. Vlees en ander voedsel dat op de stadsmarkten wordt aangeboden wordt gekeurd. De afkeer of angst voor kwade dampen houden de oude steden relatief schoon.7
Na de Middeleeuwen gaat het fout, de steden groeien en de regels worden minder goed gehandhaafd. Dat is het einde van het hygiënische beerputtensysteem schrijft archeoloog Roos van Oosten in het boek De stad, het vuil en de beerput.8
Het beeld van de vieze middeleeuwen is ook bijgesteld door botonderzoek op oude begraafplaatsen.9 The Backbone of Europe een onderzoek onder leiding van Richard Steckel toont aan dat de gezondheid pas vanaf de vroegmoderne tijd, de zestiende eeuw naar beneden gaat, totdat er in de negentiende eeuw weer een omslag komt.10
Dan ontstaat in Maastricht aandacht voor de aanleg van een rioolstelsel. Het wordt gebruikt voor de afvoer van hemel- en afvalwater. Het is volgens een gemeentelijke verordening verboden menselijke en dierlijke uitwerpselen en ander organisch afval te lozen in het riool. Fecaliën in het stadsriool zouden de miasma’s, de kwade dampen door de hele stad kunnen verspreiden. Uitwerpselen worden daarom nog steeds verzameld in beerputten, openbare privaten en urinoirs. Slechts een klein deel van de Maastrichtse woonhuizen is op het riool aangesloten, een gevolg van de hoge rioolbelasting. De meeste mensen dumpen hun afvalwater in de straatgoot, in de Jeker, de beide kanalen, of in het Bassin.
Dat veel bewoners van de stad hun drinkwater uit dezelfde binnenwateren betrekken, wordt niet als problematisch gezien. Ze kunnen terecht bij de stadspompen. Maar die liggen soms op behoorlijke afstand en de kwaliteit van het water wordt niet altijd vertrouwd. In grote delen van de stad is de ondergrond sterk vervuild, want een eigen privaat is een luxe die velen moeten missen. Het sjietestraotsje in het Boschstraatkwartier heet niet voor niets zo. Het is één van de vele donkere stegen in de stad, waar de Maastrichtenaar regelmatig de broek laat zakken. In 1887 krijgt de stad leidingwater, eerst de rijken, de armen moeten nog lang naar de pomp lopen voor hun water.
1 Spiering, H. (2022, 3 februari). Soefi’s, schimmel en slavernij: het verhaal van koffie is 500 jaar oud. NRC. https://www.nrc.nl/nieuws/2022/02/03/lange-ottomaanse-tafels-en-industriele-gezelligheid-a4084058
2 Groene Amsterdammer 14-10-10, p.46-49
3 WIRED. (2021, 20 augustus). How Caffeine Addiction Changed History (ft. Michael Pollan) | WIRED. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=WD6cYabx0nk
4 Costandi, M. (2014). 50 inzichten het menselijk brein: onmiskenbare basiskennis (1ste editie). Veen Media.
5 WIRED. (2021b, augustus 20). How Caffeine Addiction Changed History (ft. Michael Pollan) | WIRED. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=WD6cYabx0nk
6 Elden, C. van. (2016, 16 mei). Hoe vies waren mensen nu echt in de middeleeuwen? https://www.vice.com/nl/article/9aqnv3/hoe-vies-waren-mensen-nu-echt-in-de-middeleeuwen
7 Rawcliffe, R. (2013) Urban bodies. Communal health in late medieval English towns and cities, The Boydell Press
8 Oosten, R. van. (2015). De stad, het vuil en de beerput: De opkomst, verbreiding en neergang van de beerput in stedelijke context (1ste editie). Amsterdam University Press.
9 Spiering, H. (2022b, juni 5). Dankzij de beerput bleven de Middeleeuwen hygiënisch. NRC. https://www.nrc.nl/nieuws/2022/06/05/dankzij-de-beerput-bleven-de-middeleeuwen-hygienisch-a4132289
10 Steckel, R. H. The Backbone of Europe. Cambridge Core. https://www.cambridge.org/core/books/backbone-of-europe/F4E2FD1F6175BBF92AE49E9480AEB701
